ژوند

بایسکل چلول د روغتيا او چاپېريال لپاره ښه دي او خوند کوي. د جرمني په اکثرو ښارونو کې د بایسکلونو ځانګړې لارې شته چې په ډاډه زړه بایسکل ورباندې زغلولای شئ. همدا شان په کليو او بانډو کې هم بایسکل له يوه ځای څخه بل ځای ته د تګ لپاره غوره وسیله ده او ډېر کارول کيږي.

سپيان، پشيانې، توتيان، ماهيان، موږکان او نور ډېر ژوي شته چې خلک يې په کورونو کې ساتي. کورني ژوي ښايي تاسې خوښ وساتي خو تر څنګ يې مسؤوليت هم ډېر دی او پالنې ته اړتيا لري. دلته موږ په دې اړه تاسې ته مهم قوانين او مالومات درکوو.

له پنځو اجباري بيمو (روغتيايي، اوږدمهاله پاملرنه، تقاعد، پېښو او بېکاري) پرته په جرمني کې ځينې نورې اختياري بيمې هم شته. که څه هم د دوی په عنوان کې، د بېلګې په ډول د مسؤوليت بيمه کې (Haftpflichtversicherung) ځينې وخت اجبار (Pflicht) ذکر کيږي خو په اصل کې يې ټاکل په خپله خوښه دي. دا ډول ډېری بيمې تاسې له مالي ګواښونو ژغوري. ستاسې د ژوند حالت ته په کتو ښايي ځينې يې ستاسې لپاره ګټورې وي.

په جرمني کې جنسي لېوالتيا او جنسي هويت شخصي موضوعات دي او دولت د خلکو د شخصي ټاکنې د درناوي او خونديتوب دنده پر غاړه لري. دا په دې مانا ده چې د لويانو تر منځ په خپله خوښه د همجنسبازۍ يا نورو جنسي اړيکو اړوند کړنو تر سره کول جرم نه ګڼل کيږي. د دې لپاره چې د مختلفو جنسیتي هويتونو لرونکو کسانو روغتيا خوندي وساتل شي، د جرمني دولت په دې اړه ځينې قوانين تصويب کړي دي. له دې سره سره اوس هم له دې کسانو سره په ځينو برخو کې تبعيض کيږي. دلته د دوی د حقونو په اړه مالومات او د تبعيض پر وړاندې د غبرګون لارې چارې موندلای شئ.

که څوک په جرمني کې ژوند کوي او د خپل ځان يا کورنۍ د غړو د ژوند لګښتونه پوره نه کړای شي، له دولت څخه مرسته ترلاسه کوي. د دې مرستو ترلاسه کولو لپاره يو مهم ځای جاب‌سنټر دی. جاب‌سنټر د ځينو شرايطو په پوره کولو سره له هغو کسانو سره مرسته کوي چې تر اوسه يې په جرمني کې کار نه وي کړی، له يوه کال راهيسې اوزګار وي او يا هم په کار کې کم معاش اخلي. دغه مرستې ته د اړمنو کسانو پیسې یا هم Burgergeld ویل کېږي چې پخوا ورته د بېکارۍ لومړی ډول پیسې نوم کارېده. د جاب‌سنټر کارکوونکي له تاسې سره د کار موندلو لپاره هم مرسته کوي. که د کار لپاره اړتيا وي، جاب‌سنټر به ستاسې د ژبې د کورس او يا اضافي زده‌کړو (Weiterbildungen) لګښتونه هم پر غاړه واخلي.

*** د ۲۰۲۴ کال د مۍ په ۲۳ نیټه به د جرمني اساسي قانون ۷۵ کلن شي. دا قانون په ازاد او دموکراتیک قانوني دولت کې زموږ د همغږۍ بنسټ دی. د جرمني اساسي قانون په  ۱۹۴۹ کال کې تصويب شو. د ملي سوسیالیستي استبداد د وحشتناکو جنایتونو له امله د اساسي قانون بنسټ ایښودونکو پریکړه وکړه چې انساني کرامت باید په قانون کې لومړیتوب ولري؛ تر څو په جرمني کې بیا داسې څه تکرار شي. تاسو کولی شئ زموږ په ویډیويي لړۍ کې د اساسی قانون د منځپانګې او ارزښتونو په اړه نور مالومات هم ترلاسه کړئ: "څه به وشي که؟"**

د جرمني اساسي قانون (Das Grundgesetz) نوميږي. په دې قانون کې د هېوادوالو د ګډ ژوند لپاره چوکاټونه او مادې ځای پر ځای شوې دي. په جرمني کې بايد بل قانون له اساسي قانون سره په مخالفت يا تناقض کې نه وي. د بېلګې په توګه د پناغوښتنې يا سزا قوانين نبايد له اساسي قانون سره ټکر ولري. اساسي قانون تر ټولو مهم قانون ګڼل کيږي او پر نورو ټولو قوانينو د‌ پاسه دی.

د جرمني اساسي قانون له ۱۴۶ برخو جوړ دی. هره برخه د مادې (Artikel) په نوم ياديږي. لومړۍ ۱۹ مادې بنسټيز حقونه (Grundrechte) جوړوي. بنسټيز حقونه، د دولت او خلکو تر منځ تر ټولو مهم حقونه دي. دا حقونه خلک د دولت له لوري له استبداد، بې‌عدالتۍ او زورزياتي څخه ساتي. د دې حقونو يوه برخه په جرمني کې د چا د استوګنې د ډول یا سند په پام کې نيولو پرته، د هر چا لپاره ده. دا برخه بشري حقونه (Menschenrechte) هم بلل کيږي. د بنسټيزو حقونه بله برخه بيا يوازې د هغه چا لپاره ده چې د جرمني تابعيت ولري. دې برخې ته مدني حقونه يا (Bürgerrechte) وايي.

اساسي قانون په ۱۹۴۹ کال کې په لويديځ جرمني کې تصويب شو او په ۱۹۹۰ کال کې د ختيځ او لويديځ جرمني له یوځای کېدلو وروسته په ټول هېواد کې پلی کيږي. د ۱۹۳۳ او ۱۹۴۵ کالونو تر منځ د جرمني ملي ټولنيزې ديکتاتورۍ د ډېرو خلکو بشري حقونه تر پښو لاندې کړي وو؛ له همدې کبله په اساسي قانون کې داسې مادې ځای پر ځای شوې دي چې د دې ډول شرايطو د بيا رامنځته کېدو مخنيوی کوي. له همدې کبله بنسټيز حقونه په اساسي قانون کې مهم رول لري.

د اساسي قانون فدرالي محکمه د اساسي قانون له پلي کېدلو څارنه کوي. دولت نه شي کولای په اسانۍ هغه تعديل کړي.

په جرمني کې د سفر لپاره خامخا موټر يا لېسنس درلودل اړين نه دي. نورې ډېرې وسيلې شته چې تاسې يې په مرسته له يوه ځايه بله ته تللای شئ. دا چې څه ډول دا وسيلې موندلای شو؛ ټکټونه څنګه پېرلای شو او داسې نور مالومات دلته ولولئ.

مهم: د۲۰۲۳ کال دمې مياشتې له لومړۍ نېټې په ټول جرمني کې ۴۹ يورويي مياشتنی ټکټ کارولای شئ. دا ټکټونه د ټکټونو په ماشينونو او د ټکټ په نورو پلورنځيو کې ترلاسه کولای شئ. د دې ټکټ‌ وسيله له IC/EC, ICE او فلېکس ټرېن يا بسونو پرته په نورو ډېری ټرېنونو کې سفر کولای شئ. په ياد مو وي چې هره مياشت نوی ټکټ واخلئ. د دې تر څنګ له شپږو کالونو د پورته عمر لرونکي بايد بېل ټکت واخلي.

په خپلواک ډول او آسانۍ هر ځای ته تګ  راتگ ژوند آسانوي او د دندې په پيدا کولو کې اغېزناک دي. که په داسې لرې پرته سيمه کې اوسئ چې د ټرېن او بس په شان عمومي ترانسپورتي وسايل ونه لري؛ ښايي د موټر چلولو لېسنس ته اړتيا ولرئ. دلته به د جرمني د لېسنس، د خپل هېواد د لېسنس د بدلولو او او لېسنس د ورکېدلو د مخنيوي د لارو چارو په اړه ډېر مالومات ولولئ.

په ديموکراسۍ کې ازادې ټاکنې اړينې دي. د ټاکنو له لارې ټول ګډونوال کولای شي په سياسي پروسه کې ګډون وکړي او په سياسي پرېکړو اغېز وکړي. هغه ګوندونه چې د ډېری خلکو له خوا رايه ورکول کيږي؛ کولای شي د يوې ټاکلې مودې لپاره حکومت جوړ کړي. که د هېواد اوسېدونکي د سياستوالو له کړنو راضي نه وي؛ کولای شي په بل ځل ټاکنو کې د خپلې خوښې ګوند يا کسانو ته رايه ورکړي.

سياسي گوند د هغو خلکو يو ټولی دی چې يو ډول سياسي سياسي موخې لري او غواړي د يوه هېواد په سياسي برخليک کې شريک شي. هر ګوند يو ځانګړی پروګرام لري چې له مخې يې څرګندوي چې دوی د کومو موخو لپاره مبارزه کوي.

د جرمني په فدرالي او ايالتي ټاکنو کې د ګډون لپاره يو ګوند بايد ثابته کړي چې باثباته دی؛ ډېر غړي لري او په عام محضر کې حضور لري. که دا شرطونه پوره شي؛ ګوند کولای شي د ټاکنو له فدرالي ادارې سره ځان ثبت کړي. که کوم ګوند شپږ پرلپسې کالونه په فدرالي يا ايالتي ټاکنو کې برخه وانخلي؛ د‌ ګوند په توګه خپل اعتبار له لاسه ورکوي.

په جرمني کې ګڼ سياسي ګوندونه شته. له دې ډلې تر ټولو مهم اووه يې لاندې درپېژنو. له دې ګوندونو هر يو يې په يوه مخفف نامه پېژندل کيږي او هر يو يو ځانګړی رنګ لري. ډېر وخت د ګوندونو په اړه د خبرو پر مهال يوازې د هغوی د مخفف نوم او رنګ يادونه کيږي. د جرمني د ټولو ګوندونو لېست پر (wikipedia.de.) موندلای شئ.

د پوليسو اصلي دنده له ګواښونو زموږ ژغورنه او له جرمونو سره مبارزه ده. له همدې کبله په جرمني کې د پوليسو شعار (پوليس ستاسې ملګري او دوستان دي) دی. د جرمني پوليس له استخباراتي ادارو او سياست څخه بېله دنده لري. په بېړنيو حالاتو کې هر وخت د پوليسو د مرستې ۱۱۰ شمېرې ته په وړيا‌ ډول زنګ وهلای شئ.

هغه څه چې پوليس يې بايد وکړي يا ونه کړي؛ د جرمني په قوانينو کې په نښه شوي دي. د بېلګې په ډول له يوه ستر خطره د يو چا د ژغورلو له اړتيا پرته، د يو چا شخصي کور پلټل د قاضي اجازې ته اړتيا لري. که څوک پوليسو ته د رشوت ورکولو هڅه وکړي؛ قانوني سزا ورکول کيږي. 
يادونه: هېڅ وخت هڅه مه کوئ چې پوليسو ته بډې ورکړئ. په تېرو وختونو کې ځينې بډې ورکوونکي نيول شوي او سزا ورکول شوې ده.

ځينې ناروغۍ ښايي د جنسي اړيکو له لارې ولېږدي. دې ناروغيو ته (sexuell übertragbare Krankheiten) يا (sexuell übertragbare Infektionen) وايي. دا ناروغۍ په اسانۍ لېږدي او ښايي وروسته د ککړو شوو کسانو ژوند تريخ کړي. دا ناروغۍ يوازې په ځانګړو کسانو کې نه وي، بلکې ټول هغه کسان پرې ککړېدای شي چې جنسي اړيکي نيسي.

په دې څپرکي کې د جنسي اړيکو له لارې د اېچ آی وي، اېډز او هيپاتايتس په شان ناروغيو په اړه مالومات ترلاسه کولای شئ. په دې به هم پوه شئ چې په جرمني کې چېرته د دې ناروغيو معاينات په ناپېژانده توګه کولای شو. په دې به هم پوه شئ چې طبي او رواني مرسته چېرته ترلاسه کولای شئ او نور څنګه ژغورلای شئ.

ځينې وخت اړتيا پېښيږي چې د خپل حق غوښتلو لپاره محکمې ته ولاړ شئ او يا له ځان څخه د دفاع لپاره هلته وغوښتل شئ. البته د محکمې پروسيجر ډېر لګښت لري او پیسې غواړي. که څوک محکمه بایلوي، بايد وکيل او محکمې ته د اړونده لګښتونو پیسې ورکړي. د دې لپاره چې بېوزله او د لږ عايد لرونکي کسان هم محکمې ته د تګ توان ولري، دولت د قضايي پروسيجر د لګښتونو مرستې (Prozesskostenhilfe) په نوم کومک کوي.

په يوه بل هېواد کې نوی ژوند پيلول اسانه کار نه دی. يوازې د ژبې زده‌کړه نه ده، بلکې په ورځني ژوند کې هم بايد لاره او ګودر وموندل شي. په ځانګړې توګه د کډوالو لپاره نوی ژوند ستونزمن وي او نه شي کولای په اسانۍ له نوي ژوند سره ځان برابر کړي. له همدې کبله په جرمني کې د لوري موندنې لومړني کورسونه (Erstorientierungskurse) وړاندې کيږي. په دې کورسونو کې د جرمني ژبې لومړنۍ کلمې او جملې زده کوئ او په جرمني کې د ژوند په اړه مهم مالومات درکول کيږي. د بېلګې په توګه دا زده کوئ چې امبولانس ته څه ډول زنګ وهل کيږي او په جرمني کې کوم دودونه او رواجونه شته.

مهم: ډېر کډوال کولای شي جرمني ته رارسېدو سملاسي وروسته د ادغام يا انټګراڅيون کورس پيل کړي. په دې اړه نور مالومات زموږ په بل مالوماتي څپرکي (د انټګراڅيون کورسونه) کې ولولئ.

په ډېرو هېوادونو کې قوانين د ښځو حقونه تضمينوي خو په زياتو ټولنو کې لا هم ښځو ته برابر حقونه نه ورکول کيږي. په جرمني کې په ځانګړي ډول د سياسي او سوداګريزو فرصتونو په برخه کې دا نابرابري څرګنده ده. په دې برخه کې جنسي زورزياتی، کورنی تاوتريخوالی او په نړيواله کچه د ښځو قاچاق نورې جدي مسلې دي. که څه هم د نورو هېوادونو په پرتله په جرمني کې ښځې په ټولنه کې زياتې فعالې دي خو د برابرۍ لپاره د ښځو خوځښت خپل هدف ته د رسېدو لپاره لا هم ډېره لاره په مخکې لري.

په جرمني کې د کار حقونه ډېر پېچلي دي؛ ځکه په دې اړه ډېر مقررات او بېلابېل قانونونه پلي کيږي. دا مهمه ده چې هر څوک د کارکوونکي په توګه په خپلو حقونو پوه وي. خپل حقونه يوازې هغه وخت غوښتلای او ترلاسه کولای شئ چې په اړه يې مالومات ولرئ.

ځينې کسان په جرمني کې د کور د وسايلو او جامو د ګرانۍ په اړه شکايت کوي خو د دې ستونزې حل يوازې د نويو او برانډ توکو پېرل نه دي. په جرمني کې هم د ډېرو نورو هېوادونو په شان د کارول شوو او دوهم لاس توکو د پېر او پلور بازارونه او انلاين وېبسایټونه شته چې تاسې ځينې توکي په ارزانه بيه پکې موندلای شئ. هغه مهالني بازارونه چې خلک کولای شي په خپله خپل توکي پکې وپلوري؛ د مېلې د بازارونو فلومارکېټونو (Flohmarkt) په نوم ياديږي. د جرمني ژبې د ډوډن ډېکشنرۍ له مخې د دې لغت ريښه نامالومه ده. فرانسويان هم د دې بازارونو لپاره ورته اصطلاح کاروي.

په دې بازارونو کې جامې، کتابونه، د کور وسايل، زېورات او د ډېکور سامانونه په ارزانه بيه پېرلای شئ. دا بازارنونه همدا شان د کور د غيرضروري وسايلو د لرې کولو او چاپېريال د خوندي کولو لپاره ښه فرصت دی.

ډېرو کسانو ته د معلوليت يا معلولو کسانو له يادېدو سره، په ويلچر کې ناست کسان فکر ته ورځي. خو د دې تر څنګ ځينې داسې معلوليتونه هم شته چې په ظاهره نه ليدل کيږي. د بېلګې په توګه ذهني يا اروايي ستونزې او نورې مزمنې ناروغۍ هم په معلوليت کې راځي. البته دا مهمه نه ده چې معلوليت د پيدا کېدو له وخته دی او که وروسته د کومې پېښې يا ناروغۍ له کبله رامنځته شوی دی. 

دلته موږ د معلولو کسانو لپاره د درملنې او نورو حقونو په اړه مالومات درکوو.

که کولای شئ په جرمني ژبه خبرې وکړئ؛ دا به په جرمني کې ستاسې ژوند آسانه کړي او د دندې د موندلو لپاره يو مهم ګام دی. د جرمني ژبې د زدکړې مانا دا نه ده چې تاسې بايد خپله مورنۍ ژبه هېره کړئ. ماشومان په چټکۍ خپله مورنۍ ژبه هېروي. په نننۍ سره نږدې کېدونکې نړۍ کې په څو ژبو پوهېدل او ژبنيز مهارتونه ستر امتياز ګڼل کيږي. دلته به تاسې د بېلابېلو ژبو د کورسونو په اړه مالومات درکړو.

موږ هر يوه ته وخت پر وخت بېلونه راځي. د بېلګې په ډول، د يو څه د بېرته جوړولو، انلاين پېرودلو،  اضافي برېښنا او نور...که څوک د دې بېلونو تحويلول وځنډوي، نور ليکونه او خبرداري ورپسې راځي او يا هم له اېنکسو څخه د قانوني څار او په شوفا کې د منفي نمرو د ترلاسه کولو په اړه ګواښ‌ليکونه راځي. دلته به ولولئ چې څه ډول اېنکسو (Inkasso) څه ډول اداره ده او له دې ادارې څخه د ليک ترلاسه کولو پر مهال بايد څه وشي.

زموږ او ستاسې له ډلې ډېرو سخت حالتونه تجربه کړي دي او ځيني کسان ښايي اوس له فشار، ډار، تاوتريخوالۍ يا بې‌وسۍ سره مخ وي. دا حالت ښايي په اصلي هېواد، پر لار او يا هم په جرمني کې رامنځته شي. له دې تجربو او احساساتو سره مخ کېدل او مبارزه اسانه نه دي. په داسې حالت کې د ستړيا او اظطراب په شان حالت بيخي عادي دی خو مهمه دا ده چې په ښه توګه د ځان ساتنه وکړو او د اړتيا پر مهال د خپلو تجربو او شونو رامنځته کېدونکو ستونزو د شريکولو لپاره مرسته وغواړو.

دلته به د ټولنيزې- ارواپوهنيزې مرستې ترلاسه کولو په اړه ټول مالومات ترلاسه کړئ.

لکه څنګه چې ډېری مالي چارې په جرمني کې د بانکونو په وسيله سر ته رسېږي، له همدې کبله موږ د خپلو معاشاتو او مالي مرستو د تر لاسه کولو يا هم کرايې، بېلونو او ورته نورو اداينو د ترسره کولو لپاره بانکي حساب ته اړتيا لرو. بانکي حساب درسره مرسته کوي تر څو خپلې پيسې خوندي وساتئ، پيسې ولېږئ، او همدا راز له نورو څخه پيسې ترلاسه او په نغدي ډول یې د خپل اکونټ په مرسته راخپلې کړئ. له بانکي اکونټ سره د نغدي معاملاتو پر ځای کولی شئ د بانک له لارې په اسانه او کم وخت کې خپل بېلونه او کرايې ورکړئ. 

په دې څپرکي کې موږ د بانکي حساب د پرانستلو او اړونده موضوعاتو په اړه مالومات درکوو. 

بېړني حالتونه هر وخت او په هر ځای کې رامنځته کېدای شي. که چېرې خلک، ژوي او يا بل څه له ګواښ سره مخ وي، بېړنی حالت (Notfall) ورته ويل کيږي. خو پوښتنه دا ده چې په بېړنيو حالتونو کې له چا سره اړيکه نيولای شم؟ څوک له موږ سره مرسته کوي؟ دلته په دې اړه مالومات درکوو. د يادونې وړ ده چې د بېړنيو حالتونو د اړيکو څانګې کارکوونکي په جرمني ژبه خبرې کوي خو ځينې په انګليسي او نورو ژبو هم خپله ستونزه حلولای شئ. البته د دې خبرې ضمانت نشته او ښايي مقابل کس يوازې په جرمني ژبه خبرې وکړي. که په خپله په جرمني ژبه نه پوهېږئ، په شاوخوا کې له بل داسې چا مرسته وغواړئ چې په جرمني ژبه پوهيږي او وکړای شي د بېړنيو حالتونو مرکزونو ته زنګ ووهي.

د بېړنيو حالتونو پر مهال بايد د د دې مرکزونو کارکوونکو ته لاندې مالومات ورکړل شي:

-       بېړنی حالت چېرته رامنځته شوی دی؟

-       څه پېښ شوي دي؟

-       څو کسان ټپي شوي يا خوږ شوي دي؟

-       ټپونه څه ډول دي؟

-       چا د بېړنيو حالتونو مرکز ته  زنګ وهلی دی؟

په جرمني کې د بېلو ځانګړنو له مخې له يوه چا سره توپيري چلند منع دی، خو بيا هم ډېر خلک له تبعيض څخه اغېزمن دي.  دا تبعيض ښايي د کورونو موندلو پر مهال، په کار، دولتي ادارو، ښوونځيو، د ډاکټرانو کتنځايونو يا د پوليسو په ادارو کې وليدل شي. په دې ډول د ورځني  ژوند په هره برخه کې له توپيري چلند سره د مخامخېدلو شونتيا شته. کلب ته نه پرېښول کېږئ، ځکه معلول ياست؟ د حجاب له کبله دنده درنه کړل شوه؟ په ښوونځي کې مو له ماشومانو سره بد چلند وشو، ځکه په جرمني ژبه سم نه پوهيږي؟ په بس کې پوليسو يوازې ستاسې پلټنه وکړه، ځکه د پوستکي رنګ مو بل ډول و؟ ټکسي چلوونکي ستاسې له وړلو انکار وکړ، ځکه تاسې همجنسبازه ياست؟ دا ټول د تبعيض بېلګې دي او ورسره مخ شوو کسانو ته د بې‌وسۍ او غوسې احساس ورکوي. 

البته تاسې بايد له دې کبله تبعيض بې‌ځوابه پرې نږدئ؛ د توپيري چلند پر وړاندې د مبارزې او غږ پورته کولو حق لرئ. په جرمني کې د اصلي ټاټوبي او استوګنې د اجازې له په پام کې نيولو پرته، ټول کسان د ځان د دفاع حق لري. د جرمني په اساسي قانون کې د بنسټيز بشري حق په توګه يوه ماده ستاسې ملاتړ کوي او تر څنګ يې د مساوي چلند په قانون (AGG) کې هم يادونه شوې ده. او کولای شئ د توپيري چلند ترسره کوونکی محکمې ته کش کړئ. ځينې وخت دا ډول شکايت په جنجال ارځي.

مهمه نه ده چې تاسې باسکټبال، نڅا، لامبو یا هم کومه بله لوبه کوئ؛ په جرمني کې د ورزش کولو لپاره بېلابېلې لارې شته. له دې لارو یوه یې په سپورتي کلب کې د غړیتوب تر لاسه کول دي. په سپورتي کلبونو يا ټولنو کې له ملګرو او د کورنۍ له غړیو سره د خپلې خوښې لوبې کولی شئ او یا هم نوې لوبه تجربه کړئ. په جرمني کې په هر ښار او سیمه کې سپورتي کلبونه موندلی شئ.

En raison de la hausse des prix, plusieurs personnes ont des difficultés à payer leur loyer et leurs factures d'électricité et de chauffage. Il en va de même lorsqu'il s'agit d'acheter des produits alimentaires. C'est pourquoi l'État propose différentes aides financières. Dans ce chapitre, nous vous donnons des informations sur les aides que vous pouvez obtenir pour l'électricité, le chauffage, le loyer et pour vos enfants.

Notez que nous ne mentionnons ici que les aides dont vous pouvez bénéficier actuellement. Dès qu’une nouvelle aide sera décidée par l'État, nous l'ajouterons dans ce chapitre.

جرمني ته تازه راغلي ياست او يو دم هر څه بدل شوي دي؟ فکر کوئ چې خپله به خپل تګلوری ومومئ؟ د دې کار اړتيا نشته. په جرمني کې ډېرې مشورتي ادارې او بنسټونه له تاسې سره د سندونو چمتو کولو او يا قانوني ستونزو د حل په شان مسلو کې مرسته کوي. دا کار ښه دی خو د شخصي اړيکو او فردي مرستې ځای نه شي نيولای. غوره دا ده چې يو څوک د اوږده مهال لپاره له تاسې سره مل وي او د پوښتنو حلولو يا ترمينونو په شان د ورځينو اړتياوو پر مهال مو مرسته وکړي. له دې ډول کسانو سره هر وخت خبرې کولای او خالي وخت تېرولای شئ. دا ډول کسان تاسې ته د يوه ملګري او يا د کورنۍ د غړي په شان کيږي. پوښتنه دا ده چې دا ډول کسان څنګه موندلای شو؟ د دې کسانو موندلو لپاره يو غوره ځای د لارښوونې پروګرامونه (Mentoring-Programm) دي. دا پروګرامونه وړيا دي او خلک په رضاکارنه ډول کار ورسره کوي. 

يادونه: که په جرمني کې مو زيات وخت تېر شوی وي، بيا هم کولی شئ د ملتيا له ګټو برخمن شئ. دا مهمه نه ده چې خپله مرسته غواړئ او که د جرمني د ژوند په اړه ترلاسه شوې پوهه له نورو سره شريکول غواړئ.

نن ورځ له موبایل ټليفون پرته ژوند کول سخت دي. د دې تر څنګ اوس مهال ټليفون يوازې د زنګ وهلو او پيغام استولو لپاره نه پکاريږي بلکې د خاطرو، د عکسونو البوم او له نړۍ سره زموږ د اړيکې په توګه هم کارول کيږي. په جرمني کې د موبایل ټليفونونو مارکېټ ډېر ستر دی. دلته د ټليفوني او انټرنېټي خدمتونو ډېر زيات وړاندې کوونکي او شبکې شته چې په بېلابېلو بڼو او بيو خدمتونه وړاندې کوي. دلته به پوه شئ چې کوم فرصتونه شته او څه ډول کولای شئ له زياتو لګښتونو او لوړو بيو ځان وساتئ. همدا شان به زده کړئ چې څه ډول يو ښه قرارداد لاسليک او يا يو ناسم هغه لغوه کړئ.

د کثافاتو بېلول په دې مانا دي چې د غورځول کېدونکو شيانو بېلابېل ډولونه سره جلا شي او بېل بېل ريسایکل شي. په جرمني کې د کثافاتو بېلول د مصرفوونکو له لوري پیليږي. په دې مانا چې هر کور د کثافاتو بېلابېل ستلونه لري او هر شی په جلا ستلونو  يا کانتيرونه کې اچول کيږي.

په جرمني کې د کثافاتو يوه ستره برخه بېرته کارول يا په نورو توکو اړول کيږي کيږي او دا کار د لومړنيو موادو د سرچينو له خونديتوب او طبيعت ساتنې سره مرسته کوي. له دې سره سره د ريسايکل صنعتګر او سون موادو توليدوونکي له کثافاتو ګټه اخلي او د خپلو ګټو لپاره له يو بل سره سيالي کوي. ځکه خو ځينې کسان د کثافاتو د بېلوالي هدف ته د شک په سترګه ګوري او په دې اړه بحثونه کوي. په هر حال د کثافاتو له توليد څخه مخنيوی د حل تر ټولو غوره او اسانه لار ده.

په څو رنګونو د کثافت‌دانيو شتون ښيي چې په دې اړه تېروتنه کېدلای شي. په دې برخه کې وړې تېروتنې هم د ريسايکل برخې کارکوونکي اړ کوي څو د ريسايکل پر مهال بيا کثافات سره بېل کړي. که موږ او تاسې په سمه توګه کثافات سره بېل کړو؛ د دې اضافه کار مخنيوی به وشي او د چاپېريال له ساتنې سره مرسته شوې وي.

که څوک په جرمني کې د کډوال يا پناغوښتونکي په توګه ومنل شي؛ د کډوالو لپاره د سفر سند يا شين پاسپورت ورکول کيږي. د مهاجرو لپاره د سفر سندونه د هغو هېوادونو د پاسپورت پر ځای کاريږي؛ له کومه چې اړوند کسان راغلي وي او مخکې يې د هغې هېواد رسمي تابعيت درلود. دې ډول پاسپورټونو ته کنوانسيوني پاسپورت هم وايي. په جرمني کې ډېر وخت هغه ته د پوښ د رنګ له کبله آسماني پاسپورت (Blauer Pass) وايي خو دا پاسپورت د کنوانسيون په ټولو غړو هېوادونو کې آسماني رنګ نه لري.

يادونه: د قبول شوي مهاجر يا کډوال په توګه تاسې د خپل هېواد د پاسپورت ترلاسه کولو اجازه نه لرئ. که څوک د خپل هېواد پاسپورت ترلاسه کړي او يا د خپل هېواد سفارت ته ولاړ شي؛ د اصولو له مخې دلته خپله قبولي او د استوګنې اجازه له لاسه ورکوي. 

جرمني ستر هېواد دی او ډېر ښکلي ښارونه او سيمې لري چې‌ په کتلو ارزي. له نېکه مرغه دلته له خپل شخصي موټر پرته هم د سفر کولو ګڼې اسانتياوې شته چې دلته يې په اړه مالومات درکوو.

مهم: اوس مهال په ټول جرمني کې ۴۹ يورويي مياشتنی ټکټ کارولای شئ. دا ټکټونه په انلاين ډول او يا د اورګاډي له اړوند شرکتونو ترلاسه کولای شئ. د دې ټکټ‌ وسيله له IC/EC, ICE او فلېکس ټرېن يا بسونو پرته په نورو ډېری ټرېنونو کې سفر کولای شئ. په ياد مو وي چې هره مياشت نوی ټکټ واخلئ. د دې تر څنګ له شپږو کالونو د پورته عمر لرونکي بايد بېل ټکت واخلي.

د کور يا دوکان د کرايه کولو پر مهال د کور خاوندان، شرکتونه يا کرايه ورکوونکي د شوفا د حساب د تصفيې د سند غوښتنه کوي. که له بانکونو د پور غوښتنه کوئ؛ دوی به هم د شوفا يو پوښتنليک وغواړي او يا به يې خپله ترلاسه کړي. حتا که ټليفون يا موټر په مياشتني قسط اخلئ؛ ستاسې قرارداد به د شوفا اړوند ماده ولري. دا کارونه د (Schufa Holding AG) کمپنۍ اړوند کيږي کومه چې د پورونو د پلټنې شرکت دی او له شرکتونو او د هغوی د مشتريانو د پورونو د پروسې په اړه مالومات راټولوي. شوفا هالډېنګ ستاسې د پخوانيو حسابونو تاريخ ګوري او د راتلونکو حسابونو د ورکړې په اړه د شمېرو له مخې ستاسې د چلند وړاندوينه کوي. دې پروسې ته د کرېدېت درجه‌بندي وايي.

شوفا هالډېنګ د شوفا د راپور لپاره پیسې غواړي. د جرمني د قانون له مخې تاسې په کال کې يو ځل د شوفا راپور په وړيا ډول ترلاسه کولای شئ. د دې راپور له مخې پوهېږئ چې کوم مالومات خوندي شوي؛ له کومه ځايه ترلاسه شوي او چا ته لېږل شوي.

مهم: ځينې کسان ښايي په ورځپاڼو يا انټرنېټي اعلانونو کې د شوفا له غوښتنې پرته قرضه وړاندې کړي. په دې کسانو باور مه کوئ؛ ځکه يوه ستره برخه يې درغلګر دي.

که چېرې مو د کورنۍ غړي، خپلوان، دوستان، د ژوند ملګرې/ی، پلار، ورور، يا بل څوک چې تاسې ژوند ورسره کوئ يا مو پخوا ژوند ورسره کړی وي؛ په فزيکي، جنسي يا ذهني توګه تاسې ځوروي؛ دې کار ته کورنی تاوتريخوالی ويل کيږي. کورنی تاوتريخوالی په معمول ډول د کور د ننه ترسره کيږي خو ښايي له دې پرته بل ځای هم ترسره شي. ډېر کسان د کورني تاوتريخوالي پر مهال د فزيکي يا جنسي زورزياتي يا وهلو ټکولو په فکر کې کيږي خو له دې پرته د کورني تاوتريخوالي نور شکلونه هم شته: که چاته سپکاوی يا ګواښ وشي؛ له بد چلند سره مخ شي او يا کنټرول شي؛ له کورني تاورتريخوالي سره مخ ګنل کيږي. همدا شان مخنيوی، څارل او تعقيبول د کورني تاوتريخوالي نورې بڼې دي.

په جرمني کې د تاوتريخوالي هره بڼه سزا لري. د دې مانا دا ده چې که پوليس تاسې په دې حالت کې وويني او يا شاهد ولري؛ مداخله به وکړي.

که تاسې د کورني تاوتريخوالي قرباني ياست، يوازې نه ياست. څېړنې ښيي چې په جرمني کې هرې څلورمې ښځې کورنی تاوتريخوالی تجربه کړی دی. ډېرو قربانيانو ته سخته ده چې له پوليسو يا مشورتي مرکزونو سره حال شريک کړي. ډېر قربانيان بيا شرميږي او يا په دې تمه وي چې حالت به بدل شي. دوی فکر کوي چې ځوروونکی کس به سم او چلند به بدل کړي. په ځينو حالتونو کې بيا د وخت په تېرېدلو د تاوتريخوالي شدت زياتيږي او د تکرار وختونه يې لنډيږي.

په جرمني کې د تاوتريخوالي له قربانيانو سره د مرستې لپاره ‌ډېر مرکزونه شته او که څوک له ورته حالت سره مخ وي، بايد ونه شرميږي او له وېرې پرته د دې مرکزونو له ډلې له يوه سره اړيکه ونيسي.

خواړه، برېښنا او تودوخه. اوس مهال د هر شي بيې مخ پر لوړېدو دي خو بيا هم داسې فرصتونه شته چې په مرسته يې پیسې سپمولای شو. په دې څپرکي کې د ورځني ژوند پر مهال د برېښنا سپمولو، د کور ګرم ساتلو، د ارزانه خوړو، جامو او کور د وسايلو موندلو په اړه لارښوونې موندلای شئ.

آيا غواړئ بکس مو وتړئ او کوم ځای ته سفر وکړئ؟ که څوک په جرمني کې کډوال وي او د دندې اړوند په سفر او يا هسې په رخصتيو بهر ته تلل غواړي؛ بايد د دې کار اجازه ولري. دلته تاسې ته په دې اړه مالومات درکوو.

په جرمني کې مېشت بهرنيان په عمومي ډول اړ دي چې يو معتبر پاسپورت او يا د هغه بديل ولري. د اړوند هېواد سفارتونه يا کنسولګرۍ د دې پاسپورتونو د ترلاسه کولو يا تمديدولو مسؤوليت لري. البته ځينې کسان چې د پاسپورت بديل سند (خړ يا شين پاسپورت) ترلاسه کوي، له دې حکم څخه استنثا دي.

• هغه کسان چې په جرمني کې يې پنا منل شوي وي او يا د جينوا د کډوالو کنوانسيون له مخې مهاجر پېژندل شوی وي.
• هغه کسان چې وطن يې نامالوم وي.
• هغه کسان چې فرعي خونديتوب ولري.
• هغه کسان چې د ډيپورټ ملي بنديز (nationales Abschiebungsverbot) سند ولري او د خپل وطن د پاسپورت ترلاسه کولو شونتيا ونه لري.

دې کسانو ته د اصولو له مخې دجرمني چارواکو له لوري بديل پاسپورت ورکول کيږي. دا پاسپورتونه په درې ډوله دي:

• د کډوالو لپاره د سفر سند (Reiseausweis) يا (شين‌پاسپورت)
• د بې‌وطنه کسانو لپاره د سفر کولو سند (Reiseausweis)
• د بهرنيانو لپاره د سفر کولو سند (Reiseausweis)

کډوالو ته پاسپورتونه په عمومي ډول د بهرنيانو چارو ادارې (Ausländerbehörde) له لوري د استوګنې له اجازې سره يوځای ورکول کيږي. په دې اړه زيات مالومات زموږ د شنه پاسپورت په څپرکي کې لوستلای شئ. د بې‌وطنه او يا هغه بهرنيان چې فرعي خونديتوب يا د ډيپورټ ملي بنديز يې ترلاسه کړی وي؛ کولای شي د بې‌وطنه کسانو لپاره د سفر د سند يا خړ پاسپورت غوښتنه وکړي. دا غوښتنه په خپل شاوخوا کې د بهرنيانو ادارې له تر ټولو نږدې ادارې څخه کولای شئ. البته دا بايد ثابته کړئ چې د خپل هېواد له سفارت يا نورو استازوليو د خپل وطن پاسپورت نه شئ ترلاسه کولای.

يادونه: اوس مهال د بهرنيانو چارو اداره يا (Ausländerbehörde) ځينو افغانانو ته چې افغان پاسپورت او د کار له مخې په جرمني کې د استوګنې اجازه لري؛ خپل وطن ته د تګ اجازه ورکوي. نور کسان ښايي له اجازې پرته وطن ته له تګ سره له ستونزو سره مخ شي. همدا شان که د چا د کورنۍ نږد غړي ډېر ناروغ وي او يا وفات شوي وي؛ کېدای شي له اوسلنډربېهورده څخه وطن ته د څو ورځو تګ اجازه ترلاسه کړای شئ.  ستاسې اړوند اوسلندربېهورده اداره پر (bamf.de) وېبسایټ موندلای شئ.