ورځنی ژوند

سپيان، پشيانې، توتيان، ماهيان، موږکان او نور ډېر ژوي شته چې خلک يې په کورونو کې ساتي. کورني ژوي ښايي تاسې خوښ وساتي خو تر څنګ يې مسؤوليت هم ډېر دی او پالنې ته اړتيا لري. دلته موږ په دې اړه تاسې ته مهم قوانين او مالومات درکوو.

له پنځو اجباري بيمو (روغتيايي، اوږدمهاله پاملرنه، تقاعد، پېښو او بېکاري) پرته په جرمني کې ځينې نورې اختياري بيمې هم شته. که څه هم د دوی په عنوان کې، د بېلګې په ډول د مسؤوليت بيمه کې (Haftpflichtversicherung) ځينې وخت اجبار (Pflicht) ذکر کيږي خو په اصل کې يې ټاکل په خپله خوښه دي. دا ډول ډېری بيمې تاسې له مالي ګواښونو ژغوري. ستاسې د ژوند حالت ته په کتو ښايي ځينې يې ستاسې لپاره ګټورې وي.

که څوک په جرمني کې ژوند کوي او د خپل ځان يا کورنۍ د غړو د ژوند لګښتونه پوره نه کړای شي، له دولت څخه مرسته ترلاسه کوي. د دې مرستو ترلاسه کولو لپاره يو مهم ځای جاب‌سنټر دی. جاب‌سنټر د ځينو شرايطو په پوره کولو سره له هغو کسانو سره مرسته کوي چې تر اوسه يې په جرمني کې کار نه وي کړی، له يوه کال راهيسې اوزګار وي او يا هم په کار کې کم معاش اخلي. دغه مرستې ته د اړمنو کسانو پیسې یا هم Burgergeld ویل کېږي چې پخوا ورته د بېکارۍ لومړی ډول پیسې نوم کارېده. د جاب‌سنټر کارکوونکي له تاسې سره د کار موندلو لپاره هم مرسته کوي. که د کار لپاره اړتيا وي، جاب‌سنټر به ستاسې د ژبې د کورس او يا اضافي زده‌کړو (Weiterbildungen) لګښتونه هم پر غاړه واخلي.

د پوليسو اصلي دنده له ګواښونو زموږ ژغورنه او له جرمونو سره مبارزه ده. له همدې کبله په جرمني کې د پوليسو شعار (پوليس ستاسې ملګري او دوستان دي) دی. د جرمني پوليس له استخباراتي ادارو او سياست څخه بېله دنده لري. په بېړنيو حالاتو کې هر وخت د پوليسو د مرستې ۱۱۰ شمېرې ته په وړيا‌ ډول زنګ وهلای شئ.

هغه څه چې پوليس يې بايد وکړي يا ونه کړي؛ د جرمني په قوانينو کې په نښه شوي دي. د بېلګې په ډول له يوه ستر خطره د يو چا د ژغورلو له اړتيا پرته، د يو چا شخصي کور پلټل د قاضي اجازې ته اړتيا لري. که څوک پوليسو ته د رشوت ورکولو هڅه وکړي؛ قانوني سزا ورکول کيږي. 
يادونه: هېڅ وخت هڅه مه کوئ چې پوليسو ته بډې ورکړئ. په تېرو وختونو کې ځينې بډې ورکوونکي نيول شوي او سزا ورکول شوې ده.

ځينې وخت اړتيا پېښيږي چې د خپل حق غوښتلو لپاره محکمې ته ولاړ شئ او يا له ځان څخه د دفاع لپاره هلته وغوښتل شئ. البته د محکمې پروسيجر ډېر لګښت لري او پیسې غواړي. که څوک محکمه بایلوي، بايد وکيل او محکمې ته د اړونده لګښتونو پیسې ورکړي. د دې لپاره چې بېوزله او د لږ عايد لرونکي کسان هم محکمې ته د تګ توان ولري، دولت د قضايي پروسيجر د لګښتونو مرستې (Prozesskostenhilfe) په نوم کومک کوي.

په يوه بل هېواد کې نوی ژوند پيلول اسانه کار نه دی. يوازې د ژبې زده‌کړه نه ده، بلکې په ورځني ژوند کې هم بايد لاره او ګودر وموندل شي. په ځانګړې توګه د کډوالو لپاره نوی ژوند ستونزمن وي او نه شي کولای په اسانۍ له نوي ژوند سره ځان برابر کړي. له همدې کبله په جرمني کې د لوري موندنې لومړني کورسونه (Erstorientierungskurse) وړاندې کيږي. په دې کورسونو کې د جرمني ژبې لومړنۍ کلمې او جملې زده کوئ او په جرمني کې د ژوند په اړه مهم مالومات درکول کيږي. د بېلګې په توګه دا زده کوئ چې امبولانس ته څه ډول زنګ وهل کيږي او په جرمني کې کوم دودونه او رواجونه شته.

مهم: ډېر کډوال کولای شي جرمني ته رارسېدو سملاسي وروسته د ادغام يا انټګراڅيون کورس پيل کړي. په دې اړه نور مالومات زموږ په بل مالوماتي څپرکي (د انټګراڅيون کورسونه) کې ولولئ.

ځينې کسان په جرمني کې د کور د وسايلو او جامو د ګرانۍ په اړه شکايت کوي خو د دې ستونزې حل يوازې د نويو او برانډ توکو پېرل نه دي. په جرمني کې هم د ډېرو نورو هېوادونو په شان د کارول شوو او دوهم لاس توکو د پېر او پلور بازارونه او انلاين وېبسایټونه شته چې تاسې ځينې توکي په ارزانه بيه پکې موندلای شئ. هغه مهالني بازارونه چې خلک کولای شي په خپله خپل توکي پکې وپلوري؛ د مېلې د بازارونو فلومارکېټونو (Flohmarkt) په نوم ياديږي. د جرمني ژبې د ډوډن ډېکشنرۍ له مخې د دې لغت ريښه نامالومه ده. فرانسويان هم د دې بازارونو لپاره ورته اصطلاح کاروي.

په دې بازارونو کې جامې، کتابونه، د کور وسايل، زېورات او د ډېکور سامانونه په ارزانه بيه پېرلای شئ. دا بازارنونه همدا شان د کور د غيرضروري وسايلو د لرې کولو او چاپېريال د خوندي کولو لپاره ښه فرصت دی.

که کولای شئ په جرمني ژبه خبرې وکړئ؛ دا به په جرمني کې ستاسې ژوند آسانه کړي او د دندې د موندلو لپاره يو مهم ګام دی. د جرمني ژبې د زدکړې مانا دا نه ده چې تاسې بايد خپله مورنۍ ژبه هېره کړئ. ماشومان په چټکۍ خپله مورنۍ ژبه هېروي. په نننۍ سره نږدې کېدونکې نړۍ کې په څو ژبو پوهېدل او ژبنيز مهارتونه ستر امتياز ګڼل کيږي. دلته به تاسې د بېلابېلو ژبو د کورسونو په اړه مالومات درکړو.

موږ هر يوه ته وخت پر وخت بېلونه راځي. د بېلګې په ډول، د يو څه د بېرته جوړولو، انلاين پېرودلو،  اضافي برېښنا او نور...که څوک د دې بېلونو تحويلول وځنډوي، نور ليکونه او خبرداري ورپسې راځي او يا هم له اېنکسو څخه د قانوني څار او په شوفا کې د منفي نمرو د ترلاسه کولو په اړه ګواښ‌ليکونه راځي. دلته به ولولئ چې څه ډول اېنکسو (Inkasso) څه ډول اداره ده او له دې ادارې څخه د ليک ترلاسه کولو پر مهال بايد څه وشي.

لکه څنګه چې ډېری مالي چارې په جرمني کې د بانکونو په وسيله سر ته رسېږي، له همدې کبله موږ د خپلو معاشاتو او مالي مرستو د تر لاسه کولو يا هم کرايې، بېلونو او ورته نورو اداينو د ترسره کولو لپاره بانکي حساب ته اړتيا لرو. بانکي حساب درسره مرسته کوي تر څو خپلې پيسې خوندي وساتئ، پيسې ولېږئ، او همدا راز له نورو څخه پيسې ترلاسه او په نغدي ډول یې د خپل اکونټ په مرسته راخپلې کړئ. له بانکي اکونټ سره د نغدي معاملاتو پر ځای کولی شئ د بانک له لارې په اسانه او کم وخت کې خپل بېلونه او کرايې ورکړئ. 

په دې څپرکي کې موږ د بانکي حساب د پرانستلو او اړونده موضوعاتو په اړه مالومات درکوو. 

بېړني حالتونه هر وخت او په هر ځای کې رامنځته کېدای شي. که چېرې خلک، ژوي او يا بل څه له ګواښ سره مخ وي، بېړنی حالت (Notfall) ورته ويل کيږي. خو پوښتنه دا ده چې په بېړنيو حالتونو کې له چا سره اړيکه نيولای شم؟ څوک له موږ سره مرسته کوي؟ دلته په دې اړه مالومات درکوو. د يادونې وړ ده چې د بېړنيو حالتونو د اړيکو څانګې کارکوونکي په جرمني ژبه خبرې کوي خو ځينې په انګليسي او نورو ژبو هم خپله ستونزه حلولای شئ. البته د دې خبرې ضمانت نشته او ښايي مقابل کس يوازې په جرمني ژبه خبرې وکړي. که په خپله په جرمني ژبه نه پوهېږئ، په شاوخوا کې له بل داسې چا مرسته وغواړئ چې په جرمني ژبه پوهيږي او وکړای شي د بېړنيو حالتونو مرکزونو ته زنګ ووهي.

د بېړنيو حالتونو پر مهال بايد د د دې مرکزونو کارکوونکو ته لاندې مالومات ورکړل شي:

-       بېړنی حالت چېرته رامنځته شوی دی؟

-       څه پېښ شوي دي؟

-       څو کسان ټپي شوي يا خوږ شوي دي؟

-       ټپونه څه ډول دي؟

-       چا د بېړنيو حالتونو مرکز ته  زنګ وهلی دی؟

مهمه نه ده چې تاسې باسکټبال، نڅا، لامبو یا هم کومه بله لوبه کوئ؛ په جرمني کې د ورزش کولو لپاره بېلابېلې لارې شته. له دې لارو یوه یې په سپورتي کلب کې د غړیتوب تر لاسه کول دي. په سپورتي کلبونو يا ټولنو کې له ملګرو او د کورنۍ له غړیو سره د خپلې خوښې لوبې کولی شئ او یا هم نوې لوبه تجربه کړئ. په جرمني کې په هر ښار او سیمه کې سپورتي کلبونه موندلی شئ.

جرمني ته تازه راغلي ياست او يو دم هر څه بدل شوي دي؟ فکر کوئ چې خپله به خپل تګلوری ومومئ؟ د دې کار اړتيا نشته. په جرمني کې ډېرې مشورتي ادارې او بنسټونه له تاسې سره د سندونو چمتو کولو او يا قانوني ستونزو د حل په شان مسلو کې مرسته کوي. دا کار ښه دی خو د شخصي اړيکو او فردي مرستې ځای نه شي نيولای. غوره دا ده چې يو څوک د اوږده مهال لپاره له تاسې سره مل وي او د پوښتنو حلولو يا ترمينونو په شان د ورځينو اړتياوو پر مهال مو مرسته وکړي. له دې ډول کسانو سره هر وخت خبرې کولای او خالي وخت تېرولای شئ. دا ډول کسان تاسې ته د يوه ملګري او يا د کورنۍ د غړي په شان کيږي. پوښتنه دا ده چې دا ډول کسان څنګه موندلای شو؟ د دې کسانو موندلو لپاره يو غوره ځای د لارښوونې پروګرامونه (Mentoring-Programm) دي. دا پروګرامونه وړيا دي او خلک په رضاکارنه ډول کار ورسره کوي. 

يادونه: که په جرمني کې مو زيات وخت تېر شوی وي، بيا هم کولی شئ د ملتيا له ګټو برخمن شئ. دا مهمه نه ده چې خپله مرسته غواړئ او که د جرمني د ژوند په اړه ترلاسه شوې پوهه له نورو سره شريکول غواړئ.

نن ورځ له موبایل ټليفون پرته ژوند کول سخت دي. د دې تر څنګ اوس مهال ټليفون يوازې د زنګ وهلو او پيغام استولو لپاره نه پکاريږي بلکې د خاطرو، د عکسونو البوم او له نړۍ سره زموږ د اړيکې په توګه هم کارول کيږي. په جرمني کې د موبایل ټليفونونو مارکېټ ډېر ستر دی. دلته د ټليفوني او انټرنېټي خدمتونو ډېر زيات وړاندې کوونکي او شبکې شته چې په بېلابېلو بڼو او بيو خدمتونه وړاندې کوي. دلته به پوه شئ چې کوم فرصتونه شته او څه ډول کولای شئ له زياتو لګښتونو او لوړو بيو ځان وساتئ. همدا شان به زده کړئ چې څه ډول يو ښه قرارداد لاسليک او يا يو ناسم هغه لغوه کړئ.

د کثافاتو بېلول په دې مانا دي چې د غورځول کېدونکو شيانو بېلابېل ډولونه سره جلا شي او بېل بېل ريسایکل شي. په جرمني کې د کثافاتو بېلول د مصرفوونکو له لوري پیليږي. په دې مانا چې هر کور د کثافاتو بېلابېل ستلونه لري او هر شی په جلا ستلونو  يا کانتيرونه کې اچول کيږي.

په جرمني کې د کثافاتو يوه ستره برخه بېرته کارول يا په نورو توکو اړول کيږي کيږي او دا کار د لومړنيو موادو د سرچينو له خونديتوب او طبيعت ساتنې سره مرسته کوي. له دې سره سره د ريسايکل صنعتګر او سون موادو توليدوونکي له کثافاتو ګټه اخلي او د خپلو ګټو لپاره له يو بل سره سيالي کوي. ځکه خو ځينې کسان د کثافاتو د بېلوالي هدف ته د شک په سترګه ګوري او په دې اړه بحثونه کوي. په هر حال د کثافاتو له توليد څخه مخنيوی د حل تر ټولو غوره او اسانه لار ده.

په څو رنګونو د کثافت‌دانيو شتون ښيي چې په دې اړه تېروتنه کېدلای شي. په دې برخه کې وړې تېروتنې هم د ريسايکل برخې کارکوونکي اړ کوي څو د ريسايکل پر مهال بيا کثافات سره بېل کړي. که موږ او تاسې په سمه توګه کثافات سره بېل کړو؛ د دې اضافه کار مخنيوی به وشي او د چاپېريال له ساتنې سره مرسته شوې وي.

د کور يا دوکان د کرايه کولو پر مهال د کور خاوندان، شرکتونه يا کرايه ورکوونکي د شوفا د حساب د تصفيې د سند غوښتنه کوي. که له بانکونو د پور غوښتنه کوئ؛ دوی به هم د شوفا يو پوښتنليک وغواړي او يا به يې خپله ترلاسه کړي. حتا که ټليفون يا موټر په مياشتني قسط اخلئ؛ ستاسې قرارداد به د شوفا اړوند ماده ولري. دا کارونه د (Schufa Holding AG) کمپنۍ اړوند کيږي کومه چې د پورونو د پلټنې شرکت دی او له شرکتونو او د هغوی د مشتريانو د پورونو د پروسې په اړه مالومات راټولوي. شوفا هالډېنګ ستاسې د پخوانيو حسابونو تاريخ ګوري او د راتلونکو حسابونو د ورکړې په اړه د شمېرو له مخې ستاسې د چلند وړاندوينه کوي. دې پروسې ته د کرېدېت درجه‌بندي وايي.

شوفا هالډېنګ د شوفا د راپور لپاره پیسې غواړي. د جرمني د قانون له مخې تاسې په کال کې يو ځل د شوفا راپور په وړيا ډول ترلاسه کولای شئ. د دې راپور له مخې پوهېږئ چې کوم مالومات خوندي شوي؛ له کومه ځايه ترلاسه شوي او چا ته لېږل شوي.

مهم: ځينې کسان ښايي په ورځپاڼو يا انټرنېټي اعلانونو کې د شوفا له غوښتنې پرته قرضه وړاندې کړي. په دې کسانو باور مه کوئ؛ ځکه يوه ستره برخه يې درغلګر دي.

خواړه، برېښنا او تودوخه. اوس مهال د هر شي بيې مخ پر لوړېدو دي خو بيا هم داسې فرصتونه شته چې په مرسته يې پیسې سپمولای شو. په دې څپرکي کې د ورځني ژوند پر مهال د برېښنا سپمولو، د کور ګرم ساتلو، د ارزانه خوړو، جامو او کور د وسايلو موندلو په اړه لارښوونې موندلای شئ.